سردرد گردنی: آیا می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات جدی‌تر باشد؟

سردرد گردنی (Cervicogenic Headache) نوعی سردرد ثانویه است که منشأ آن ساختارهای گردن، از جمله مفاصل فاست گردنی، دیسک‌های بین‌مهره‌ای، لیگامان‌ها و عضلات اطراف ستون فقرات گردنی می‌باشد. در این حالت، درد ناشی از اختلالات گردن به‌صورت ارجاعی به سر منتقل می‌شود، به‌طوری که محل درد با منبع اصلی همخوانی ندارد. این مکانیسم به دلیل ارتباط عصبی بین اعصاب گردنی فوقانی (C1–C3) و هسته تریگمینوس-گردنی است که مسیرهای درد گردن و سر را به هم متصل می‌کند.

در اکثر بیماران، عوامل شایع شامل آرتروز، اسپوندیلوز، اسپاسم عضلانی یا آسیب‌های وضعیتی مزمن هستند. با این حال، سردرد گردنی گاهی می‌تواند نشان‌دهنده مشکلات جدی‌تر مانند بی‌ثباتی مهره‌ای، شکستگی یا ضایعات فضاگیر باشد. تشخیص دقیق آن از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا درمان‌های رایج سردردهای اولیه، اغلب پاسخ درمانی مناسبی ارائه نمی‌دهند.

این مقاله با هدف ارائه دیدگاهی تخصصی به بررسی پاتوفیزیولوژی، معیارهای تشخیصی، ویژگی‌های بالینی، علل بالقوه خطرناک و گزینه‌های درمان مبتنی بر شواهد در سردرد گردنی خواهد پرداخت، تا متخصصان بتوانند تشخیص و مدیریت دقیق‌تری ارائه دهند.

سردرد گردنی چیست؟

سردرد گردنی یک نوع سردرد ثانویه است که منشأ آن در ساختارهای گردنی مانند مفاصل فاست، دیسک‌های بین‌مهره‌ای و عضلات اطراف ستون فقرات گردنی قرار دارد. این سردرد معمولاً یک‌طرفه و ناحیه‌ای محدود به پشت یا طرف سر است و با حرکات یا فشار روی گردن تشدید می‌شود.

ویژگی‌های تشخیصی سردرد گردنی شامل موارد زیر است:

• درد ارجاعی: درد سر ناشی از تحریک گیرنده‌های درد گردن و انتقال آن به سر از طریق مسیرهای عصبی مشترک با هسته تریگمینوس-گردنی.
• وابستگی به گردن: شروع یا تشدید درد با حرکات خاص گردن یا وضعیت‌های ثابت طولانی.
• محدودیت حرکتی: کاهش دامنه حرکتی گردن و اسپاسم عضلات پارااسپاینال گردنی که اغلب قابل لمس است.
• پاسخ نامناسب به درمان‌های کلاسیک: داروهای ضد میگرن یا مسکن‌های ساده معمولاً اثر محدودی دارند.

این موضوع نشان می‌دهد که سردرد گردنی یک اختلال ساختاری و مکانیکی است و نه صرفاً یک اختلال عملکردی سر. شناخت دقیق این نوع سردرد به پزشکان و متخصصان این امکان را می‌دهد که درمان هدفمند و مبتنی بر منبع اصلی درد ارائه کنند.

انواع سردرد گردنی کدام‌اند؟

سردرد گردنی بسته به منشأ آن در گردن و الگوی بالینی، به چند زیرنوع تقسیم می‌شود. درک این انواع برای تشخیص دقیق و برنامه‌ریزی درمان تخصصی ضروری است. رایج‌ترین دسته‌بندی‌ها بر اساس منشأ آناتومیک، مکانیسم درد و الگوی بالینی انجام می‌شود که عبارت‌اند از:

سردرد فاستی (Facet-Mediated Cervicogenic Headache)

منشا آن مفاصل فاست گردنی، به ویژه مفاصل C2–C3،  است که به دلیل آرتروز، آسیب یا تحریک مکانیکی می‌توانند درد ارجاعی ایجاد کنند. درد در آن غالباً یک‌طرفه است، با حرکت گردن یا فشار مستقیم روی مفصل فاست تشدید می‌شود و محدودیت حرکتی گردن مشاهده می‌شود.

سردرد دیسکی (Discogenic Cervicogenic Headache)

منشأ آن دیسک‌های بین‌مهره‌ای گردن، معمولاً ناشی از فتق جزئی یا دژنراسیون دیسک است. درد معمولاً عمقی، پیوسته و با حرکات گردن شدت می‌یابد. ممکن است همراه با درد بازو یا علائم رادیوکولوپاتی باشد.

سردرد عضلانی (Muscle-Related Cervicogenic Headache)

منشا آن عضلات پارااسپاینال گردنی، اسکالن‌ها، ترپزیوس یا عضلات پس‌سری هستند. درد معمولاً با لمس عضلات حساس و اسپاسم عضلانی تشدید می‌شود. حرکات خاص گردن باعث تیرکشیدن درد به ناحیه پس‌سری یا گیجگاه می‌شود.

سردرد ناشی از لیگامان‌ها یا بافت‌های نرم (Ligamentous/Soft Tissue Cervicogenic Headache)

منشأ این نوع سردرد، لیگامان‌های گردن یا کپسول مفصلی که در اثر آسیب یا کشش بیش از حد تحریک می‌شوند. درد عمیق و مبهم، معمولاً محدود به یک سمت گردن و پشت سر. با فشار مستقیم روی لیگامان‌ها یا حرکت گردن تشدید می‌شود.

سردرد ناشی از آسیب یا ناهنجاری‌های ساختاری  (Structural Cervicogenic Headache)

منشأ این درد شکستگی‌ها، بی‌ثباتی مهره‌ای، اسکولیوز گردنی یا ضایعات فضاگیر است. درد شدید، غالباً مداوم، و همراه با اختلالات نورولوژیک یا محدودیت شدید حرکتی است.

سردرد پس از ضربه (Post-Traumatic Cervicogenic Headache)

منشأ این نوع سردرد آسیب‌های گردن ناشی از تصادف، زمین‌خوردن یا ضربه ورزشی است. شروع درد پس از حادثه، غالباً با گرفتگی گردن و خشکی عضلانی همراه است و ممکن است هفته‌ها تا ماه‌ها ادامه یابد.

علائم سردرد گردنی

سردرد گردنی با مجموعه‌ای از ویژگی‌های بالینی متمایز شناخته می‌شود که به تشخیص افتراقی آن از سایر سردردهای ثانویه و اولیه کمک می‌کند. علائم مهم شامل موارد زیر هستند:

1. درد ارجاعی و یک‌طرفه: درد معمولاً محدود به یک طرف سر است و به صورت تیرکشنده یا عمقی در نواحی پس‌سری، گیجگاه و گاهی پیشانی حس می‌شود. این درد ناشی از انتقال سیگنال‌های عصبی از گردن به هسته تریگمینوس-گردنی است.
2. وابستگی به حرکت گردن: شروع یا تشدید درد با چرخش، خم شدن یا حرکات تکراری گردن مشاهده می‌شود. این ویژگی کمک می‌کند سردرد گردنی را از سردردهای اولیه مانند میگرن یا تنشی افتراق داد.
3. محدودیت دامنه حرکتی گردن: کاهش انعطاف‌پذیری و سفتی عضلات پارااسپاینال گردنی و عضلات پس‌سری، همراه با درد موضعی، یکی از شاخصه‌های تشخیصی است.
4. حساسیت موضعی: لمس مفاصل فاست، عضلات یا لیگامان‌های گردنی اغلب درد را تشدید می‌کند. نقاط ماشه‌ای عضلانی (trigger points) می‌توانند منبع ارجاع درد باشند.
5. پاسخ نامطلوب به درمان‌های مرسوم سردرد اولیه: داروهای معمول میگرن یا تنشی اغلب اثر محدودی دارند، که نشان‌دهنده منشأ ثانویه درد است.
6. علائم همراه عصبی یا عضلانی: در برخی بیماران، ممکن است با سردرد گردنی، اسپاسم عضلانی، درد شانه یا محدودیت حرکتی ستون فقرات گردنی همراه باشد.

رایج ترین دلایل ایجاد سردرد گردنی

سردرد گردنی معمولاً نتیجه اختلالات ساختاری، مکانیکی یا عملکردی در ستون فقرات گردنی و بافت‌های اطراف آن است. شناخت دقیق این عوامل برای تشخیص و درمان تخصصی ضروری است. مهم‌ترین دلایل شامل موارد زیر هستند:

آسیب‌ها و ترومای گردن

ضربه‌های ورزشی، تصادفات رانندگی (Whiplash) یا زمین‌خوردن می‌توانند موجب آسیب به مفاصل، لیگامان‌ها یا عضلات گردنی شوند. پیامدهای آن شامل  اسپاسم عضلانی، التهاب بافت نرم، و تحریک اعصاب محیطی که منجر به درد ارجاعی به سر می‌شود.

اختلالات مفاصل فاست

آرتروز یا دژنراسیون مفصل فاست که باعث کاهش فضای مفصلی و تحریک گیرنده‌های درد شده و در این مواقع درد یک‌طرفه و محدودیت حرکتی گردن که با حرکات خاص گردن تشدید می‌شود.

دژنراسیون و بیماری‌های دیسک بین‌مهره‌ای

فتق یا کاهش ارتفاع دیسک که بر اثر فشار به بافت‌های اطراف و ریشه‌های عصبی ایجاد شده و بیمار درد عمقی گردن و ارجاعی به سر، گاهی همراه با علائم رادیوکولوپاتی را تجربه می‌کند.

اختلالات عضلانی

اسپاسم یا تنش مزمن عضلات گردنیکه  ناشی از وضعیت بدنی نامناسب، استرس یا فعالیت تکراری است. پیامدهای آن ایجاد نقاط ماشه‌ای (Trigger   Points) که درد را به نواحی پس‌سری، گیجگاه و پیشانی ارجاع می‌دهند.

آسیب به لیگامان‌ها و بافت نرم

کشیدگی یا التهاب لیگامان‌ها که به دلیل حرکات بیش از حد، تصادفات یا بیماری‌های التهابی رخ می‌دهند. بیمار درد موضعی و ارجاعی را که غالباً با فشار مستقیم یا حرکت گردن تشدید می‌شود، حس می‌کند.

ناهنجاری‌ها و بی‌ثباتی‌های ساختاری

بی‌ثباتی مهره‌ای، اسکولیوز گردنی یا ضایعات فضاگیر که در اثر تغییر مکان یا فشار غیرطبیعی بر ساختارهای گردن ایجاد می‌شود. پیامدهای آن، درد مزمن، محدودیت حرکتی شدید و در برخی موارد علائم عصبی مرتبط.

درواقع می‌توان گفت که سردرد گردنی یک اختلال چندوجهی با مکانیسم‌های ساختاری، مکانیکی و عصبی است و هر بیمار ممکن است ترکیبی از چند عامل فوق را داشته باشد. تشخیص دقیق هر عامل، پایه درمان هدفمند و مؤثر محسوب می‌شود.

تاثیر استرس بر سردرد گردنی چقدر است؟

تحقیقات نشان می‌دهد که استرس روانی و فیزیولوژیک می‌تواند نقش مهمی در بروز و تشدید سردرد گردنی داشته باشد. مکانیسم‌های کلیدی شامل موارد زیر هستند:

1. تنش عضلانی ناشی از استرس: استرس مزمن باعث اسپاسم و گرفتگی عضلات پارااسپاینال گردنی و عضلات پس‌سری می‌شود که می‌تواند محرک اصلی درد ارجاعی به سر باشد.
2. افزایش حساسیت سیستم عصبی مرکزی: استرس طولانی‌مدت موجب فعال‌سازی بیش از حد مسیرهای درد در نخاع گردنی و هسته تریگمینوس-گردنی شده و پاسخ درد را تشدید می‌کند.
3. تغییر در رفتارهای حرکتی و پوسچر: افراد تحت استرس ممکن است وضعیت نامناسب گردن و شانه داشته باشند، که فشار مکانیکی بر مفاصل و دیسک‌های گردنی را افزایش می‌دهد.
4. تاثیر غیرمستقیم بر خواب و ترمیم بافت: استرس باعث اختلال در کیفیت خواب و کاهش توان بازسازی بافت‌های عضلانی و لیگامانی می‌شود، که زمینه‌ساز تشدید سردرد گردنی است.

روش‌های تشخیص سردرد گردنی

تشخیص سردرد گردنی بر پایه معاینه بالینی دقیق و حذف سایر علل سردرد صورت می‌گیرد. مهم‌ترین روش‌ها عبارت‌اند از:

1. معاینه بالینی و تاریخچه دقیق: بررسی محل درد، الگوی ارجاعی، محدودیت حرکت گردن و وجود نقاط ماشه‌ای عضلانی؛ ارزیابی وابستگی درد به حرکات یا فشار روی گردن.
2. آزمون‌های تشخیصی عملکردی: تست دامنه حرکتی گردن (ROM) و بررسی سفتی یا اسپاسم عضلات؛ ارزیابی تعادل و هماهنگی عضلات گردنی برای شناسایی اختلالات مکانیکی.
3. تصویربرداری: MRI یا CT برای شناسایی مشکلات ساختاری دیسک، مفاصل فاست یا ضایعات فضاگیر؛ اشعه ایکس دینامیک برای ارزیابی بی‌ثباتی مهره‌ای یا تغییرات دژنراتیو.
4. بلوک تشخیصی یا تزریق موضعی: تزریق بی‌حس‌کننده موضعی در مفصل فاست یا عضلات گردنی برای تأیید منشأ درد.

برای تشخیص دقیق لازم است ترکیبی از معاینه بالینی، تصویربرداری هدفمند و در صورت لزوم تست‌های مداخله‌ای انجام شود تا سردرد گردنی با میگرن، سردرد تنشی و سایر سردردهای ثانویه اشتباه گرفته نشود.

روش‌های درمان سردرد گردنی

درمان سردرد گردنی معمولاً چندجانبه و مبتنی بر علت زمینه‌ای است. روش‌های اصلی به صورت موردی عبارت‌اند از:

درمان‌های غیرتهاجمی

از جمله درمان‌های غیرتهاجمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرده:

1. فیزیوتراپی و تمرینات اصلاح پوسچر: تمرکز بر تقویت عضلات گردن و شانه، افزایش انعطاف و کاهش اسپاسم.
2. گرما و سرما درمانی: کاهش تنش عضلانی و التهاب موضعی.
3. ماساژ درمانی و نقاط ماشه‌ای: کاهش اسپاسم عضلانی و درد ارجاعی.

دارودرمانی

پزشکان برای درمان این نوع سردرد معمولا ازدارودرمانی استفاده می‌کنند که عبارت‌اند از:

1. مسکن‌های غیر استروئیدی (NSAIDs)  برای کاهش التهاب و درد.
2. داروهای شل‌کننده عضلانی برای کاهش اسپاسم مزمن.
3. داروهای ضدافسردگی یا ضدتشنج در موارد همراه با اختلالات عصبی یا درد مزمن.

مداخلات تخصصی

زمانی که دارودرمانی و درمان‌های غیرتهاجمی تاثیر نداشت، پزشک متخصص با کمک مداخلات تخصصی به درمان می‌پردازد که عبارت‌اند از:

• تزریق مفصل فاست یا بلوک عصبی گردنی برای تشخیص و درمان.
• تزریق کورتیکواستروئید یا PRP  در موارد دژنراتیو یا التهاب شدید.

روش‌های کمکی و تغییر سبک زندگی

درمان خانگی سردرد گردنی نیز از جمله روش‌های درمانی این عارضه است. برای مثال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش استرس و مدیریت روانشناختی از طریق CBT، مدیتیشن یا تکنیک‌های آرام‌سازی.
• اصلاح وضعیت بدنی و ergonomics در محیط کار و فعالیت‌های روزمره.

شایان ذکر است که جراحی سردرد گردنی به ندرت لازم می‌شود و معمولاً زمانی مطرح می‌شود که روش‎های غیرجراحی و محافظه‌کارانه موفقیت‌آمیز نبوده‌اند یا وجود یک علت ساختاری جدی باعث درد مزمن شده باشد.

حرکات ورزشی برای سردرد گردنی

تمرینات ورزشی هدفمند نقش مهمی در کاهش درد، تقویت عضلات گردن و بهبود دامنه حرکتی دارند. مهم‌ترین دسته‌های تمرینات عبارت‌اند از:

1. تمرینات تقویت عضلات عمقی گردن: شامل تمرینات ایزومتریک برای عضلاتlongus colli و longus capitis.؛ کاهش فشار بر مفاصل فاست و تثبیت مهره‌ها.
2. تمرینات کششی عضلات پس‌سری و شانه: کشش عضلات ترپزیوس فوقانی، اسکالن‌ها و عضلات پس‌سری برای کاهش اسپاسم و بهبود انعطاف.
3. تمرینات اصلاح پوسچر و تعادل: تمرینات تمرکز بر تراز سر و گردن بر روی تنه؛ بهبود الگوی حرکتی و کاهش فشار مکانیکی بر ساختارهای گردنی.
4. تمرینات هوازی سبک تا متوسط: پیاده‌روی، شنا یا دوچرخه ثابت برای بهبود جریان خون و کاهش تنش عضلانی.

توجه داشته باشید که تمرینات باید تحت راهنمایی فیزیوتراپیست متخصص انجام شود و برنامه تمرینی به شدت و علت سردرد گردنی فردی‌سازی شود.

مدت زمان رفع سردرد گردنی چقدر است؟

مدت‌زمان بهبود سردرد گردنی به علت زمینه‌ای، شدت آسیب و روش درمانی انتخابی بستگی دارد:

1. علل مکانیکی و عضلانی خفیف: با اصلاح پوسچر و تمرینات فیزیوتراپی، کاهش درد معمولاً چند روز تا چند هفته طول می‌کشد.
2. دژنراسیون مفصلی یا دیسک: تسکین درد ممکن است هفته‌ها تا چند ماه طول بکشد و نیاز به درمان ترکیبی شامل دارو، تمرینات و مداخلات تخصصی باشد.
3. سردرد پس از ضربه یا ترومای شدید: بهبود کامل ممکن است چند ماه تا یک سال طول بکشد و برخی بیماران نیازمند درمان‌های مداوم یا مداخلات تخصصی هستند.

روش‌های پیشگیری از سردرد گردنی

پیشگیری از سردرد گردنی بر پایه مدیریت عوامل مکانیکی، عضلانی و رفتاری است و شامل موارد زیر می‌شود:

1. اصلاح وضعیت بدن  (Posture): حفظ تراز گردن و سر بر روی تنه در هنگام نشستن، کار با کامپیوتر و موبایل.
2. تمرینات منظم گردن و شانه: تقویت عضلات عمقی و کشش عضلات پس‌سری برای کاهش تنش مزمن.
3. مدیریت استرس و عوامل روانی: استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی، مدیتیشن و فعالیت‌های جسمانی منظم.
4. مراقبت از محیط کاری: تنظیم ارتفاع میز و صندلی، فاصله مناسب مانیتور و استفاده از تجهیزات ارگونومیک.
5. پرهیز از حرکات تشدیدکننده: اجتناب از حرکات تکراری، خم شدن طولانی یا نگه داشتن سر در وضعیت نامناسب.

جمع‌بندی

سردرد گردنی یک اختلال ثانویه چندوجهی است که ناشی از مشکلات ساختاری، مکانیکی و عضلانی گردن می‌باشد و می‌تواند با درد ارجاعی به سر و محدودیت حرکتی همراه باشد. تشخیص دقیق بر پایه معاینه بالینی، تصویربرداری هدفمند و در صورت لزوم بلوک تشخیصی انجام می‌شود .مدیریت این نوع سردرد شامل ترکیبی از درمان‌های غیرتهاجمی، دارویی و مداخلات تخصصی است و تمرینات ورزشی هدفمند نقش حیاتی در تقویت عضلات گردن، بهبود دامنه حرکتی و کاهش دفعات حملات دارند.

عوامل روانی، به‌ویژه استرس، می‌توانند شدت و فراوانی سردرد را تشدید کنند و مدیریت آن‌ها بخشی از درمان جامع محسوب می‌شود. پیشگیری از سردرد گردنی بر پایه اصلاح پوسچر، تمرینات منظم، مدیریت استرس و رعایت اصول ارگونومی محیط کار است .با درک دقیق انواع، علائم، دلایل و مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک سردرد گردنی، متخصصان می‌توانند تشخیص افتراقی دقیق و درمان هدفمند مبتنی بر شواهد ارائه کنند و کیفیت زندگی بیماران را به‌طور قابل توجهی بهبود دهند.