کمبود ویتامین دی: علل، عوارض و راه‌های پیشگیری

ویتامین D یکی از ویتامین‌های حیاتی بدن است که نقش آن فراتر از حفظ سلامت استخوان‌ها و دندان‌هاست. این ویتامین محلول در چربی، تأثیر مستقیمی بر عملکرد سیستم ایمنی، جذب کلسیم، تنظیم خلق‌وخو، سلامت پوست و حتی پیشگیری از بیماری‌های مزمن دارد. کمبود ویتامین دی و افسردگی در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته و به یکی از مشکلات شایع در سراسر جهان، به‌ویژه در جوامعی با آفتاب‌گیری محدود یا سبک زندگی آپارتمانی تبدیل شده است.

در این مقاله، به بررسی کامل نقش ویتامین دی در بدن، علل و علائم کمبود ویتامین دی در مردان و زنان، روش‌های موثر جذب بهتر آن و پیامدهای کمبود این ویتامین را در گروه‌های مختلف از جمله نوزادان و زنان باردار، مورد بررسی قرار می‌دهیم. همراه ما باشید.

ویتامین دی و نقش آن در بدن

 ویتامین دی یک ریزمغذی حیاتی محلول در چربی است که به‌طور عمده برای تنظیم سطح کلسیم و فسفر در خون و حفظ سلامت استخوان‌ها شناخته می‌شود. این ویتامین همچنین نقش مهمی در عملکرد سیستم ایمنی، سلامت عضلات و پیشگیری از برخی بیماری‌های مزمن مانند دیابت نوع ۲ و برخی سرطان‌ها دارد. برخلاف بسیاری از ویتامین‌ها، بدن انسان می‌تواند ویتامین D را از طریق تابش نور خورشید روی پوست تولید کند. این ویتامین به جذب بهتر کلسیم در روده کمک می‌کند و کمبود آن ممکن است به پوکی استخوان، دردهای عضلانی و ضعف عمومی بدن منجر شود.

همچنین ویتامین D با کاهش التهاب و تقویت پاسخ ایمنی در برابر ویروس‌ها و باکتری‌ها نقش دارد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که سطح مناسب این ویتامین در بدن می‌تواند احتمال ابتلا به بیماری‌های خودایمنی و عفونت‌های تنفسی را کاهش دهد.

علت کمبود ویتامین دی چیست؟

چرا ویتامین دی کم میشه؟ این پرسش در ذهن بسیاری از افراد که با آن مواجه هستند، شکل می‌گیرد. کمبود این ویتامین اغلب به دلیل نرسیدن نور خورشید کافی به پوست، به‌ویژه در افرادی که بیشتر در خانه می‌مانند یا پوست خود را کاملاً می‌پوشانند، رخ می‌دهد.

تغذیه ناکافی نیز یکی از دلایل مهم کمبود ویتامین دی است، به‌ویژه زمانی که مصرف مواد غذایی حاوی این ویتامین مانند ماهی چرب، تخم‌مرغ یا لبنیات غنی‌شده محدود باشد. برخی بیماری‌ها مانند مشکلات کلیوی یا گوارشی می‌توانند جذب یا تبدیل ویتامین دی را مختل کنند. همچنین افزایش سن، چاقی یا استفاده طولانی‌مدت از برخی داروها نیز بر سطح این ویتامین در بدن تأثیر منفی می‌گذارد.

مقدار نرمال ویتامین D در آزمایش چقدر است؟

سطح ویتامین D در خون معمولاً با اندازه‌گیری 25-هیدروکسی‌ویتامین D [25(OH)D] سنجیده می‌شود. سطح کمتر از 20 نانوگرم بر میلی‌لیتر (ng/mL) نشان‌دهنده‌ی کمبود ویتامین D است. مقادیر بین 20 تا 29 ng/mL به‌عنوان سطح ناکافی یا زیر حد مطلوب در نظر گرفته می‌شوند، در حالی‌که سطح 30 تا 50 ng/mL برای حفظ سلامت استخوان و عملکرد مطلوب سیستم ایمنی مناسب تلقی می‌شود. همچنین سطوح بالاتر از  ng/mL 50 ممکن است بیش از حد بالا باشد و در برخی موارد می‌تواند منجر به مسمومیت شود، به‌ویژه زمانی که سطح ویتامین D در خون از 150 ng/mL فراتر رود.  

علائم شایع کمبود ویتامین دی

کمبود ویتامین D در زنان و مردان، یکی از مشکلات شایع در جوامع مختلف به شمار می‌آید که تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت عمومی دارد. این کمبود نه تنها می‌تواند به ضعف استخوان‌ها و مشکلات عضلانی منجر شود، بلکه علائم متنوعی را در بدن ایجاد می‌کند که گاهی به سختی قابل تشخیص هستند. در ادامه علائم کمبود این ویتامین را در بدن زنان و مردان توضیح می‎دهیم:

 علائم کمبود ویتامین دی در مردان

در مردان، کمبود ویتامین دی با علائم خاصی بروز می‌کند که شامل کاهش انرژی، احساس ضعف و خستگی مزمن است که ممکن است با کاهش میل جنسی و اختلال در عملکرد جنسی نیز همراه باشد. سطح پایین این ویتامین نیز با کاهش تستوسترون در مردان ارتباط دارد، که به نوبه خود بر خلق‌وخو، تمرکز ذهنی و حتی قدرت عضلانی تأثیر منفی می‌گذارد.
از طرفی، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کمبود ویتامین دی و روماتیسم نیز می‌توانند با هم مرتبط باشند، به‌ویژه در مردان مسن‌تر که دچار دردهای عضلانی، گرفتگی پاها، و ضعف استخوانی به‌ویژه در ستون فقرات و زانوها هستند.

جالب است بدانید که ارتباط میان کمبود ویتامین d و اضطراب نیز در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. کاهش سطح این ویتامین در بدن مردان ممکن است با افزایش احتمال ابتلا به اختلالات اضطرابی، افسردگی و بی‌قراری همراه باشد. لازم به ذکر است، گاهی علائم کمبود ویتامین دی در ناخن ظاهر می‌شود که می‌توان به شکنندگی، لایه‌لایه شدن یا رشد کند ناخن‌ها اشاره کرد. این علائم معمولاً در کنار ضعف عمومی پوست و مو دیده می‌شوند و می‌توانند نشانه‌ای از کمبود مزمن این ویتامین باشند.

علائم کمبود ویتامین دی در زنان

زنان به دلایل مختلفی مانند بارداری، شیردهی، تغییرات هورمونی و پوشش بدن، بیشتر در معرض کمبود ویتامین D قرار دارند. احساس خستگی مزمن ممکن است یکی از علائم کمبود ویتامین دی در زنان باشد که اغلب با کاهش تمرکز و خلق پایین نیز همراه است. همچنین درد استخوان‌ها و عضلات، مخصوصاً در ناحیه کمر و پاها، می‌تواند نشانه‌ای از کمبود این ویتامین باشد.

برخی از زنان دچار ریزش شدید مو می‌شوند که ارتباط مستقیمی با کمبود ویتامین D دارد. در موارد پیشرفته، کاهش تراکم استخوان و افزایش احتمال ابتلا به پوکی استخوان مشاهده می‌شود. در دوران بارداری، کمبود این ویتامین می‌تواند منجر به مشکلاتی برای مادر و جنین شود. نوسانات خلقی، اضطراب و بی‌خوابی نیز در زنانی که سطح پایینی از ویتامین D دارند بیشتر گزارش می‌شود. از طرفی، برخی از اختلالات قاعدگی و مشکلات مربوط به تخمک‌گذاری با کمبود این ویتامین در ارتباط هستند.

 از چه روش‌هایی ویتامین D جذب کنیم؟

برای برطرف‌کردن کمبود ویتامین d از نور خورشید، رژیم غذایی و مکمل‌ها می‌توان کمک گرفت. اصلی‌ترین روش طبیعی تولید این ویتامین در بدن از طریق تابش اشعه فرابنفش خورشید بر پوست است. قرار گرفتن روزانه حدود ۱۵ تا ۳۰ دقیقه در معرض نور مستقیم خورشید، به‌ویژه در نواحی دست‌ها و صورت، بدون استفاده از ضدآفتاب، می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز بدن را تأمین کند. البته میزان جذب به عواملی مانند نوع پوست، فصل، عرض جغرافیایی و میزان آلودگی هوا بستگی دارد.

افزون بر این، استفاده از ماهی‌های چرب مانند سالمون، ساردین و تن، زرده تخم‌مرغ، جگر گاو و لبنیات غنی‌شده به عنوان درمان خانگی کمبود ویتامین دی تلقی می‏‎شود. این مواد غذایی منابع طبیعی و مؤثری برای افزایش سطح این ویتامین هستند. همچنین امروزه برخی خوراکی‌ها مانند آب‌پرتقال و غلات صبحانه با ویتامین D غنی‌سازی می‌شوند. در شرایطی که فرد به اندازه کافی در معرض نور آفتاب قرار ندارد یا دچار کمبود شدید است، مصرف مکمل تحت نظر پزشک توصیه می‌شود.

برای کمبود ویتامین دی چی بخوریم

برای جبران کمبود ویتامین D بهتر است از منابع غذایی غنی از این ویتامین استفاده کرد. ماهی‌های چرب مانند سالمون، تن و ماکرل یکی از بهترین گزینه‌ها هستند چون مقدار قابل توجهی ویتامین D دارند. همچنین، زرده تخم‌مرغ و جگر از منابع دیگر این ویتامین محسوب می‌شوند. محصولات لبنی غنی‌شده مانند شیر و ماست نیز به افزایش سطح ویتامین D کمک می‌کنند. علاوه بر این، مصرف مکمل‌های ویتامین D تحت نظر پزشک در موارد کمبود شدید توصیه می‌شود زیرا ممکن است فرد را دچار مسمومیت کند. نور مستقیم آفتاب نیز نقش مهمی در تولید طبیعی ویتامین D در پوست دارد، بنابراین قرار گرفتن به میزان معقول در معرض آفتاب به‌صورت روزانه مفید است.

احتمال کمبود ویتامین دی در چه افرادی بیشتر است؟

افرادی که کمتر در معرض نور مستقیم خورشید قرار دارند، مانند کسانی که زمان زیادی را در فضاهای بسته می‌گذرانند یا در مناطق با آفتاب محدود زندگی می‌کنند، بیشتر در معرض کمبود ویتامین دی قرار دارند. همچنین پوست‌های تیره به دلیل وجود ملانین بیشتر، توانایی کمتری در تولید این ویتامین دارند. کودکان، سالمندان و زنان باردار یا شیرده به دلیل نیاز بالاتر بدن به ویتامین دی بیشتر دچار کمبود می‌شوند.
علاوه بر این، افراد چاق به دلیل ذخیره شدن ویتامین دی در چربی‌های بدن ممکن است سطح این ویتامین در خونشان کاهش یابد. کسانی که به بیماری‌های گوارشی مثل سلیاک یا بیماری کرون مبتلا هستند، جذب ویتامین دی در بدنشان کاهش پیدا می‌کند.

عوارض جدی کمبود ویتامین دی

کمبود ویتامین دی یکی از مشکلات شایع در جوامع امروزی است که تأثیرات قابل‌توجهی بر سلامت جسمانی افراد دارد. این ویتامین نقش مهمی در جذب کلسیم و سلامت استخوان‌ها ایفا می‌کند و کمبود آن می‌تواند باعث بروز مشکلات متعددی شود که شامل:

عوارض کمبود ویتامین دی بر پوست

پوست به‌عنوان یکی از اندام‌های حساس، به شدت تحت تأثیر کمبود ویتامین دی قرار می‌گیرد. از عوارض کمبود ویتامین دی می‌توان به خشکی، زبری و پوسته‌پوسته شدن پوست اشاره کرد. در برخی موارد، آکنه و التهاب‌های پوستی افزایش یافته و روند ترمیم زخم‌ها کند می‌شود. همچنین، کمبود ویتامین دی باعث کدر شدن پوست، حساسیت بیشتر نسبت به نور خورشید و تسریع روند پیری پوست می‌شود. کاهش سطح این ویتامین، تولید کلاژن را کاهش داده و در نتیجه خاصیت کشسانی پوست کاهش می‌یابد که این تغییرات اغلب با دیگر علائم عمومی کمبود ویتامین دی همراه است.

عوارض کمبود ویتامین دی در بارداری

در دوران بارداری، ویتامین D نقش حیاتی در سلامت مادر و جنین دارد. کمبود این ویتامین در مادران باردار می‌تواند باعث افزایش خطر پره‌اکلامپسی، زایمان زودرس و وزن کم نوزاد در زمان تولد شود. همچنین تأثیر منفی بر تراکم استخوان مادر و سلامت سیستم ایمنی او دارد. برای جنین نیز، کمبود ویتامین D مادر ممکن است منجر به نقص در تکامل استخوان‌ها و افزایش احتمال بیماری‌های خودایمنی در آینده شود. از این‌رو، نظارت بر سطح ویتامین D در دوران بارداری و دریافت مکمل مناسب تحت نظر پزشک بسیار ضروری است.

عوارض کمبود ویتامین دی بر نوزادان

نوزادانی که از کمبود ویتامین D رنج می‌برند، در معرض مشکلات جدی قرار دارند. یکی از عوارض شایع، راشیتیسم یا نرمی استخوان است که با ناهنجاری در رشد استخوان‌ها همراه می‌شود. این وضعیت ممکن است موجب تأخیر در نشستن، راه رفتن و رشد حرکتی کودک گردد. کمبود این ویتامین همچنین توان سیستم ایمنی را کاهش داده و نوزاد را در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیر می‌سازد. در برخی موارد، تشنج ناشی از کاهش سطح کلسیم خون نیز گزارش شده است. به همین دلیل، تجویز مکمل ویتامین D برای نوزادان، به‌ویژه نوزادانی که فقط از شیر مادر تغذیه می‌کنند، ضروری است.

روش‌های پیشگیری و درمان کمبود ویتامین دی

برای پیشگیری و درمان کمبود ویتامین دی، سه منبع اصلی نور خورشید، تغذیه مناسب و مکمل‌ها نقش دارند. تابش مستقیم نور خورشید بر پوست، به‌ویژه در نواحی دست‌ها و صورت و بدون استفاده از ضدآفتاب، اصلی‌ترین روش طبیعی تولید این ویتامین در بدن است. قرار گرفتن روزانه به مدت ۱۵ تا ۳۰ دقیقه در معرض آفتاب، به‌خصوص در ساعات میانی روز، کمک زیادی به تأمین نیاز بدن می‌کند. در کنار آن، مصرف مواد غذایی غنی از ویتامین دی مانند ماهی‌های چرب، زرده تخم‌مرغ و لبنیات غنی‌شده اهمیت دارد. در صورت تشخیص کمبود، مصرف مکمل‌ها تحت نظر پزشک، به همراه بررسی دوره‌ای سطح ویتامین دی و درمان بیماری‌های زمینه‌ای که جذب آن را مختل می‌کنند، به بهبود وضعیت کمک می‌کند.

در همین زمینه، برخی مطالعات نیز به ارتباط کمبود ویتامین دی و اگزما اشاره کرده‌اند؛ به‌طوری‌که سطح پایین این ویتامین می‌تواند علائم التهابی پوست را تشدید کند.

جمع‌بندی

در این مقاله توضیح دادیم که ویتامین D برای سلامت استخوان، عضلات و سیستم ایمنی ضروری است. کمبود آن به دلیل نور آفتاب ناکافی، تغذیه نامناسب، بیماری‌ها یا چاقی ایجاد می‌شود. علائم آن شامل خستگی، ضعف عضلانی، ریزش مو، افسردگی و درد استخوان است.

از علائم کمبود ویتامین دی در مردان کاهش تستوسترون و در زنان اختلالات خواب و خلق است. کمبود طولانی‌مدت این ویتامین خطر پوکی استخوان، دیابت و بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد. از این رو، منابع تأمین ویتامین D شامل نور خورشید، ماهی چرب، زرده تخم‌مرغ و مکمل‌ها هستند. شناسایی و درمان به‌موقع با مشورت پزشک، برای حفظ سلامت بدن اهمیت بالایی دارد.