پاراستامول چیست؟ آیا می تواند به تسکین درد کمک کند؟

پاراستامول که در برخی کشورها با نام استامینوفن شناخته می‌شود، یکی از پرکاربردترین داروهای مسکن و کاهش‌دهنده تب در جهان است. این دارو به دلیل اثربخشی بالا، قیمت مناسب و عوارض جانبی کمتر نسبت به برخی مسکن‌های دیگر، به‌طور گسترده برای درمان دردهای خفیف تا متوسط مانند سردرد، دندان‌درد، دردهای عضلانی و تب استفاده می‌شود. با وجود این، آگاهی از نحوه عملکرد، دوز مناسب و محدودیت‌های مصرف آن اهمیت زیادی دارد، زیرا استفاده نادرست ممکن است منجر به آسیب‌های جدی به کبد و سایر مشکلات سلامتی شود. در این مقاله به بررسی این که پاراستامول چیست و تا چه اندازه می‌تواند به تسکین درد کمک کند، می‌پردازیم.

پاراستامول چیست؟

پاراستامول، که نام شیمیایی آن N-acetyl-p-aminophenol (APAP) است، یک داروی غیرمخدری با اثرات مسکن (analgesic) و ضد تب (antipyretic) است، ولی برخلاف داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی (NSAIDs)، در مقایسه با NSAIDها اثر ضدالتهابی قابل‌توجهی ندارد. 

با توجه به محتویات پاراستامول براساس شواهد آزمایشگاهی و بالینی، پاراستامول احتمالاً با کاهش تولید پروستاگلاندین‌ها در سیستم عصبی مرکزی (از طریق اثرات بر آنزیم‌های سیکلوکسیژناز یا یک ایزوفرم مرکزی مرتبط) باعث کاهش درد و تب می‌شود؛ با این حال مکانیسم دقیق چندمسیره و شامل مسیرهای غیر-COX نیز هست.

متابولیت مرکزی پاراستامول که به‌عنوان AM404 شناخته می‌شود پس از دئاستیلاسیون پاراستامول به p-aminophenol و سپس کونژوگاسیون این ماده با اسید آراشیدونیک (به‌واسطهٔ آنزیم FAAH) در سیستم عصبی مرکزی تولید می‌شود. AM404 می‌تواند مسیرهای اندوکانابینوئیدی و کانال‌های TRPV1 را تحت‌تأثیر قرار دهد و این مسیرها در اثر ضد درد پاراستامول نقش دارند. 

شواهد پیش‌بالینی نشان می‌دهد پاراستامول ممکن است بر مسیرهای سروتونرژیک «کاهندهٔ درد»، نیتریک‌اکسید و سیستم‌های اپیوئیدی نیز اثر بگذارد؛ با این حال جزئیات و اهمیت بالینی این مسیرها هنوز به‌طور کامل روشن نشده است. 

لازم به ذکر است که نام تجاری پاراستامول بسته به کشور و شرکت تولیدکننده متفاوت است، اما چند نمونه مشهور عبارت‌اند از:

• تیلنول (Tylenol) – رایج در آمریکا و کانادا

• Panadol – رایج در اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر

• Calpol – شربت پاراستامول مخصوص کودکان، محبوب در برخی کشورهای اروپایی

• Dolo-650 و Crocin – در هند و برخی کشورهای آسیایی

در ایران معمولاً از نام تجاری پاراستامول یا برندهای محلی مختلف استفاده می‌شود، اما ترکیب فعال همه آن‌ها Paracetamol (استامینوفن) است و اثر دارویی یکسان دارد.

مکانیسم اثر پاراستامول در بدن

مکانیسم اثر پاراستامول در بدن پیچیده و چندمسیره است و هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است. این دارو عمدتاً با مهار آنزیم سیکلوکسیژناز (COX) در سیستم عصبی مرکزی باعث کاهش تولید پروستاگلاندین‌ها می‌شود که نقش مهمی در ایجاد درد و تب دارند، بنابراین به کاهش درد و تب کمک می‌کند. علاوه بر این، متابولیت فعال پاراستامول به نام AM404 می‌تواند مسیرهای اندوکانابینوئید و کانال‌های TRPV1 را تحریک کرده و اثرات ضد درد را تقویت کند. شواهد نشان می‌دهد که پاراستامول ممکن است بر سیستم‌های سروتونرژیک کاهنده درد و مسیرهای نیتریک‌اکسید و اپیوئیدی تأثیر بگذارد.

موارد مصرف پاراستامول چیست؟

موارد مصرف پاراستامول شامل موارد زیر است:

• سردرد و میگرن: پاراستامول (مثلاً 1000 mg خوراکی) می‌تواند برای کاهش درد در برخی حملات میگرن مفید باشد ولی از نظر اثربخشی معمولاً ضعیف‌تر از NSAIDها یا ترکیبات تریپتان است؛ در میگرن متوسط تا شدید اغلب درمان‌های اختصاصی‌تر (تریپتان‌ها، NSAIDها یا ترکیب‌ها) در نظر گرفته می‌شوند.
• دندان‌درد: کنترل درد بعد از کشیدن دندان یا مشکلات دندانی، شربت پاراستامول برای دندان درد کودکان
• دردهای عضلانی و مفصلی: تسکین دردهای ناشی از کشیدگی عضلات، گرفتگی یا التهاب خفیف مفاصل (به‌ویژه در دردهای اسکلتی-عضلانی خفیف؛ البته ممکن است نیاز به مراجعه کلینیک تخصصی زانو و ویزیت توسط پزشک متخصص باشد. 
• آرتروز و استئوآرتریت: در استئوآرتریت (آرتروز) پاراستامول اثر ضدالتهابی قابل‌توجهی ندارد و شواهد نشان می‌دهد فایدهٔ آن در کاهش درد‌های مزمن مفصل (به‌ویژه زانو و لگن) معمولاً کوچک یا بالینی ناچیز است؛ بسیاری از راهنماها توصیه می‌کنند پاراستامول فقط به‌عنوان گزینهٔ کوتاه‌مدت یا در بیمارانی که NSAIDها را نمی‌توانند مصرف کنند، در نظر گرفته شود.
• درد پس از جراحی‌های ارتوپدی: کمک به کاهش درد بعد از عمل‌های تعویض مفصل، جراحی‌های شکستگی یا آرتروسکوپی
• دردهای ناشی از ضربه یا آسیب‌های ورزشی: کاهش دردهای خفیف تا متوسط ناشی از کشیدگی تاندون، رگ به رگ شدن یا کبودی عضلات
• تب و درد ناشی از بیماری‌های عفونی: مانند سرماخوردگی یا آنفولانزا، که باعث دردهای عمومی بدن و عضلات می‌شود

پاراستامول ۵۰۰ برای چیست؟

پاراستامول ۵۰۰ میلی‌گرم برای موارد زیر استفاده می‌شود:

• کاهش دردهای خفیف تا متوسط: استفاده از پاراستامول برای دندان درد، سردرد و دردهای عضلانی
• دردهای مفصلی و ارتوپدی خفیف: تسکین دردهای ناشی از کشیدگی عضلات، رگ به رگ شدن، دردهای آرتروز خفیف و درد پس از ضربه یا آسیب ورزشی
• تب: کاهش تب ناشی از سرماخوردگی، آنفولانزا یا سایر عفونت‌های ویروسی و باکتریایی
• درد پس از جراحی‌های کوچک یا دندان‌پزشکی: استفاده از پاراستامول 500 میلی گرم برای کنترل درد بعد از عمل یا کشیدن دندان

شربت پاراستامول چیست؟

شربت پاراستامول برای کودکان، فرم مایع داروی پاراستامول (استامینوفن) است که برای استفاده آسان‌تر در کودکان، بیماران با مشکل بلع و افرادی که نیاز به دوز دقیق‌تری دارند، طراحی شده است. شربت پاراستامول برای کودکان فرم مایع این داروست. غلظت‌های معمول عبارت‌اند از 120 mg در هر 5 mL (معادل 24 mg/mL) یا 160 mg در هر 5 mL (معادل 32 mg/mL)، که بسته به برند متفاوت است. توجه کنید که دوز بر اساس وزن کودک و مطابق دستور یا جدول دوزدهی محاسبه شود؛ استفاده از پیمانه یا سرنگ مدرج ضروری است..

شربت پاراستامول همان اثرات ضد درد و ضد تب فرم قرص را دارد و با جذب سریع از دستگاه گوارش باعث کاهش دردهای خفیف تا متوسط و تب می‌شود. مزیت اصلی آن، امکان تنظیم دقیق دوز بر اساس وزن و سن بیمار است. همچنین مصرف داروی پاراستامول برای کودکان به شکل قرص یا حتی برای سالمندان ممکن است خطر بلع داشته باشد به همین دلیل بهتر است شربت این دارو، مصرف شود.. این دارو به‌طور کلی برای درمان دردهای عضلانی، دندان‌درد، سردرد، دردهای مفصلی خفیف و تب ناشی از عفونت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آمپول پاراستامول چیست؟

آمپول پاراستامول، فرم تزریقی داروی پاراستامول (استامینوفن) است که برای مواقعی استفاده می‌شود که مصرف خوراکی دارو امکان‌پذیر نباشد، مانند بیماران نوزاد، کودکان، سالمندان یا افرادی که دچار استفراغ شدید هستند. فرم تزریقی پاراستامول (IV) معمولاً به‌صورت یک وایل یا کیسهٔ 100 mL شامل 1000 mg (10 mg/mL) عرضه می‌شود (مثلاً محصولات معروفی مانند Ofirmev). فرم‌های موضعی/متمرکز ممکن است در برخی بازارها متفاوت باشند، اما اطلاعات غلظت را همواره از برگهٔ مشخصات دارویی برند پیگیری کنید.

آمپول پاراستامول همان اثرات ضد درد و ضد تب داروی خوراکی را دارد و با وارد شدن مستقیم به گردش خون، باعث تسکین سریع دردهای خفیف تا متوسط و کاهش تب می‌شود. این فرم دارویی معمولاً در بیمارستان‌ها برای دردهای پس از عمل جراحی، دردهای شدید ارتوپدی یا تب بالا که با داروهای خوراکی کنترل نمی‌شود کاربرد دارد.

شیاف پاراستامول برای چیست؟

شیاف پاراستامول، فرم مقعدی داروی پاراستامول (استامینوفن) است و برای افرادی طراحی شده است که نمی‌توانند دارو را به‌صورت خوراکی مصرف کنند، مانند کودکان کوچک، بیماران با استفراغ مداوم یا افرادی که مشکلات بلع دارند. شیاف پاراستامول (مقعدی) می‌تواند به عنوان جایگزین خوراکی برای بیمارانی که قادر به بلع یا جذب خوراکی نیستند استفاده شود؛ با این حال جذب از مسیر رکتال متغیر و معمولاً کندتر است، بنابراین پاسخ بالینی و زمان‌بندی دزها ممکن است متفاوت باشد و دوزها باید بر اساس راهنمای بالینی و وزن تنظیم شوند.

قرص پاراستامول جوشان برای چیست؟

قرص paracetamol جوشان، فرم قابل حل در آب داروی پاراستامول (استامینوفن) است که برای افرادی طراحی شده است که مصرف قرص معمولی برایشان دشوار است یا نیاز به جذب سریع‌تر دارو دارند. این قرص پس از حل شدن در آب، به سرعت در دستگاه گوارش جذب شده و اثر ضد درد و ضد تب دارو را ایجاد می‌کند.

قرص جوشان پاراستامول معمولاً برای کاهش دردهای خفیف تا متوسط مانند سردرد، دندان‌درد، دردهای عضلانی و مفصلی و همچنین کاهش تب ناشی از سرماخوردگی، آنفولانزا یا عفونت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. مزیت اصلی آن، اثر سریع‌تر نسبت به قرص‌های معمولی و سهولت مصرف برای کسانی است که مشکل بلع دارند. 

شایان ذکر است که قرص‌های جوشان ممکن است دارای نمک‌های اضافی (سودیم) یا افزایش جذب نسبی باشند؛ در بیماران با رژیم کم‌نمک یا فشارخون بالا باید با احتیاط مصرف شوند. 

تفاوت پاراستامول و استامینوفن در چیست؟

تفاوت پاراستامول و استامینوفن در واقع نام و کاربرد آن‌ها در کشورهای مختلف است و از نظر ترکیب شیمیایی و اثر دارویی یکسان هستند. موارد تفاوت عبارتند از:

• نام تجاری و منطقه جغرافیایی

در ایران و بسیاری از کشورهای اروپایی به آن پاراستامول (Paracetamol) می‌گویند.

در آمریکا، کانادا و برخی کشورهای دیگر با نام استامینوفن (Acetaminophen) شناخته می‌شود.

• فرم‌های دارویی موجود

هر دو می‌توانند به صورت قرص، شربت، شیاف یا آمپول موجود باشند.

تفاوت جزئی در برندها و دوزها وجود دارد ولی ترکیب فعال یکسان است.

• اثرات و مکانیسم

هیچ تفاوتی در اثر ضد درد و ضد تب یا مکانیسم عمل بین پاراستامول و استامینوفن وجود ندارد.

• کاربرد بالینی

هر دو برای کاهش درد خفیف تا متوسط، دردهای مفصلی و عضلانی، تب و درد پس از جراحی یا دندان‌پزشکی استفاده می‌شوند.

نحوه مصرف پاراستامول به چه صورت است؟

نحوه مصرف پاراستامول به سن، وزن، شکل دارویی (قرص، شربت، شیاف یا آمپول) و شرایط بالینی بیمار بستگی دارد.

• دوز معمول در بزرگسالان: 500–1000 mg هر 4–6 ساعت (حداکثر 4,000 mg در 24 ساعت برای کوتاه‌مدت).
• در افراد پرخطر (بیماری کبدی، مصرف مزمن الکل، وزن پایین، مصرف طولانی): برخی راهنماها پیشنهاد می‌کنند حداکثر روزانه را به 3,000 mg یا حتی 2,000–3,000 mg کاهش دهند؛ بنابراین در این بیماران مشورت با پزشک ضروری است.
• در کودکان: دوز بر اساس وزن بدن (معمولاً ۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم به‌ازای هر کیلوگرم وزن، هر ۴ تا ۶ ساعت) محاسبه می‌شود و نباید از حداکثر تعداد دوزهای روزانه تجاوز کند.

شربت پاراستامول باید با پیمانه یا سرنگ مدرج برای دقت بیشتر مصرف شود، شیاف از طریق مقعد و قرص جوشان پس از حل شدن کامل در آب استفاده می‌شود. تزریق پاراستامول معمولاً تحت نظر پزشک یا فوق تخصص ارتوپدی و به صورت وریدی در بیمارستان انجام می‌شود.

مقدار مصرف پاراستامول برای بزرگسالان و کودکان

مقدار مصرف پاراستامول در بزرگسالان معمولاً بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی‌گرم در هر نوبت، هر ۴ تا ۶ ساعت است و حداکثر دوز روزانه نباید از ۴۰۰۰ میلی‌گرم تجاوز کند. در کودکان، دوز بر اساس وزن بدن محاسبه می‌شود و معمولاً ۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم به‌ازای هر کیلوگرم وزن، هر ۴ تا ۶ ساعت تجویز می‌شود، با این شرط که حداکثر ۵ نوبت در روز مصرف نشود. در هر دو گروه، رعایت فاصله زمانی بین دوزها و اجتناب از مصرف همزمان داروهای دیگر حاوی پاراستامول برای پیشگیری از مسمومیت کبدی ضروری است.

نکات ایمنی در استفاده از پاراستامول

نکات ایمنی در استفاده از پاراستامول عبارتند از:

• از مصرف بیش از دوز مجاز روزانه (۴۰۰۰ میلی‌گرم در بزرگسالان) خودداری کنید
• در کودکان، دوز را دقیقاً بر اساس وزن و سن و طبق توصیه پزشک یا بروشور دارو تنظیم کنید
• از مصرف همزمان داروهای دیگر حاوی پاراستامول (مانند برخی داروهای سرماخوردگی) پرهیز کنید تا خطر مسمومیت کبدی کاهش یابد
• در بیماران با بیماری کبدی مزمن یا الکلیسم مزمن، معمولاً حداکثر دوز روزانه به 2–3 g محدود می‌شود (بسته به شدت آسیب کبدی) و استفاده طولانی‌مدت باید با نظر پزشک و پایش کبدی انجام شود.
• در صورت مصرف بیش از حد یا شک به مسمومیت (علائمی مثل تهوع، استفراغ، تعریق شدید، بی‌حالی)، فوراً به اورژانس مراجعه کنید
• از مصرف طولانی‌مدت بدون مشورت پزشک خودداری کنید
• دارو را دور از دسترس کودکان نگه دارید
• مصرف پاراستامول در شیردهی و بارداری باید با نظر پزشک باشد

آیا پاراستامول با دیگر داروها تداخل دارد؟

بله، پاراستامول ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد و این موضوع به‌ویژه در مصرف طولانی‌مدت یا دوزهای بالا اهمیت پیدا می‌کند. برخی داروهای القاءکنندهٔ آنزیم‌های کبدی (مثلاً ریفامپیسین، کاربامازپین، فنی‌توئین و برخی ضدتشنج‌ها) می‌توانند تبدیل پاراستامول به متابولیت واکنشی N-acetyl-p-benzoquinone imine (NAPQI) را افزایش دهند و در صورت مصرف همزمان یا درمان طولانی‌مدت خطر آسیب کبدی را بالا ببرند؛ در این شرایط احتیاط و پایش بالینی ضروری است. برای بیمارانی که وارفارین یا ضدانعقادهای خوراکی مصرف می‌کنند، مصرف منظم پاراستامول (به‌ویژه در دوزهای بالا یا طولانی) باید با پایش INR همراه باشد؛ پزشک ممکن است نیاز به تنظیم دوز وارفارین داشته باشد.

همچنین، ترکیب پاراستامول با الکل به‌شدت خطر مسمومیت و نارسایی کبدی را افزایش می‌دهد. برخی داروهای سرماخوردگی و ضدحساسیت نیز حاوی پاراستامول هستند و مصرف همزمان آن‌ها باعث تجمع دوز و مصرف بیش از حد می‌شود، بنابراین بررسی ترکیب داروها پیش از مصرف ضروری است.

عوارض جانبی پاراستامول چیست؟

پاراستامول در دوزهای درمانی معمولاً ایمن است، ولی مصرف بیش از حد یا طولانی‌مدت آن باعث بروز عوارض می‌شود. مهم‌ترین عارضه، آسیب و نارسایی کبدی است که ممکن است در اثر مصرف دوزهای بالا یا ترکیب با الکل رخ دهد. واکنش‌های آلرژیک مانند راش پوستی، خارش یا تورم صورت و گلو در برخی افراد دیده می‌شود. به‌ندرت، عوارض جدی مانند کاهش پلاکت‌های خون (ترومبوسیتوپنی)، اختلال عملکرد کلیه یا اختلالات خونی گزارش شده است. مصرف مقادیر بسیار زیاد (مثلاً حاد: ≈≥150 mg/kg یا حدود 7.5–10 g در بزرگسالان) می‌تواند منجر به مسمومیت کبدی شود. علائم اولیه اغلب گوارشی (تهوع، استفراغ، بی‌حالی) هستند؛ در صورت تأیید مسمومیت درمان با N-استیل‌‌سیستئین باید فوری آغاز شود.

چه افرادی نباید از پاراستامول استفاده کنند؟

برخی افراد باید از مصرف پاراستامول خودداری یا تنها تحت نظر پزشک از آن استفاده کنند. این گروه شامل افراد با بیماری فعال یا مزمن کبدی مانند هپاتیت یا سیروز، بیماران با نارسایی شدید کلیوی و افرادی است که سابقه حساسیت یا واکنش آلرژیک به پاراستامول یا ترکیبات جانبی آن دارند.

همچنین، افرادی که به طور مزمن الکل مصرف می‌کنند یا از داروهایی استفاده می‌کنند که متابولیسم کبدی را تغییر می‌دهند (مانند ریفامپیسین یا برخی داروهای ضدصرع) در معرض خطر بیشتری برای آسیب کبدی هستند. در زنان باردار یا شیرده، مصرف پاراستامول باید با مشورت پزشک انجام شود تا ایمنی آن برای مادر و جنین یا نوزاد بررسی گردد.

جمع بندی

پاراستامول دارویی مؤثر و پرمصرف برای کاهش دردهای خفیف تا متوسط و کنترل تب است که به دلیل ایمنی نسبی و عوارض کمتر، جایگاه ویژه‌ای در درمان‌های روزمره دارد. با این حال، مصرف آن باید طبق دوز تجویزی و با رعایت فاصله زمانی مناسب انجام شود تا از بروز مسمومیت کبدی جلوگیری گردد. آگاهی از شرایط خاصی که نیاز به احتیاط یا پرهیز از مصرف دارند، مانند بیماری‌های کبدی، مصرف مزمن الکل یا استفاده همزمان با داروهای خاص، اهمیت زیادی دارد. استفاده صحیح از پاراستامول به بهبود سریع‌تر علائم و افزایش کیفیت زندگی بیماران کمک می‌کند.